hi:human_psychology

This is an old revision of the document!


HUMAN PSYCHOLOGY

Affect भाव
anger गुस्सा क्रोध
anxiety परेशान चिन्तन
Attention: तवाज़ा अवधान
behaviour बर्ताव , रवैयय व्यवहार
cognition संज्ञान
Conscience होश अंत:करण
consciousness होश चेतना
decide फैसला निर्णय
emotion जज़्बात संवेग
experience तजुर्बा अनुभव
fear डर, खौफ भय , , भीति
feeling एहसास अनुभूति
inner consciousness अंतश्चेतना
intelligence अकल बुद्धि
judge , justice काजी न्याय
knowledge शऊर ज्ञान
language बोली भाषा
learn सीखना अधिगम
love इश्क , मोहब्बत प्यार , प्रेम
mood मिजाज भावदशा या मनःस्थिति
pain दर्द वेदना
perception प्रत्यक्षण या अवगम
practice आदत अभ्यास
read पढ़ना पढ़ना
recognition पहचान पहचान
remembering याद प्रत्याह्वान
sense समझ इंद्रियबोध
think ख्याल करना सोचना
thought खयाल विचार
trust , belief यकीन विश्वास , भरोसा
understand समझना
volition मर्जी संकल्प
write लिखना लिखना
  • अंतर्मुख'
  • 'बहिर्मुख'
  • 'द्वैधभाव' (ambivalence)
  • अंतर्बहिर्मुख (ambivert)
  • मनोविदलता या मनोह्रास ('dementia' या Schizophrenia)
  • स्वात्मभाव ('selves')
  • मानसिक एकता
  • सम्मोहन (हिप्नाटिज्म)
  • 'छद्मविस्मृति'
अंतःसमूह  Ingroup 
अंतर्मुखता  Introversion 
अचेतन  Unconscious 
अध्यावश्यकताएँ  Metaneeds 
अनन्यता  Identity 
अनुकूलन  Adaptation 
अनुनयता  Persuasibility 
अनुपालन  Compliance 
अनुप्रयुक्त मनोविज्ञान  Applied psychology 
अनुरूपता  Conformity 
अन्यारोपण  Transference 
अन्विति योजना  Schema 
अभिक्षमता परीक्षण  Aptitude tests 
अभिक्षमता  Aptitude 
अभिघातज उत्तर दबाव विकार  Post-traumatic stress disorder 
अभिरुचि  Interest 
अभिवृत्ति की कर्षणशक्ति  Valence of attitude 
अभिवृत्ति की केंद्रिकता  Centrality of attitude 
अभिवृत्ति की चरमसीमा  Extremeness of attitude 
अभिवृत्ति की सरलता या जटिलता (बहुविधता ) (Simplicity or complexity (multiplexity) of attitude)
अभिवृत्ति विषय  Attitude object 
अभिवृत्तियाँ  Attitudes 
अशर्त सकारात्मक आदर  Unconditional positive regard 
अहं  Ego 
आक्रमण  Aggression 
आज्ञापालन  Obedience 
आत्म-जागरूकता  Self-awareness
आत्म-नियमन  Self-regulation
आत्म-सक्षमता  Self-efficacy
आत्म-सम्मान  Self-esteem
आत्मसिद्धि  Self-actualisation
आदर्श अहम्  Ideal self 
आद्यप्ररूप  Archetypes 
आद्यरूप  Prototype 
आध्यात्मिक परिप्रेक्ष्य  Spiritual perspective 
आनुक्रमिक प्रक्रमण  Successive processing 
आनुभविक बुद्धि  Experiential intelligence 
आनुवंशिकी  Genetics 
आशावाद  Optimism 
आसन्नता प्रभाव  Recency effect 
इडिपस मनोग्रंथि  Oedipus complex 
इदम् या इड  Id 
औद्योगिक/संगठनात्मक मनोविज्ञान  Industrial/Organisational Psychology 
कर्ता-प्रेक्षक प्रभाव  Actor-observer effect 
कामप्रसुप्ति काल  Latency period 
कामशक्ति या लिबिडो  Libido 
कायरूप विकार  Somatoform disorders 
कारक विश्लेषण  Factor analysis 
केंद्रीय विशेषक या शीलगुण  Central traits 
क्रमिक विसंवेदनीकरण  Systematic desensitisation 
क्षुधा-अभाव  Anorexia nervosa 
गुणारोपण  Attribution 
गुदीय अवस्था  Anal stage 
गेस्टाल्ट चिकित्सा  Gestalt therapy 
घटकीय बुद्धि  Componential intelligence 
चिकित्सात्मक मैत्री या सौहार्द  Therapeutic alliance 
जीवन कौशल  Life skills 
जीवन शैली  Lifestyle 
झाड़फूंक या भूत अपसारण  Exorcism 
टोकन अर्थव्यवस्था  Token economy 
तदनुभूति  Empathy 
तदात्मीकरण या तादात्म्य  Identification 
तरल बुद्धि  Fluid intelligence 
तांत्रिका-संचारक या न्यूरोट्रांसमीटर  Neurotransmitter 
दबाव  Stress 
दबावकारक  Stressors 
दमन  Repression 
दायित्व विसरण  Diffusions of responsibility 
दुर्भीति  Phobia 
दुश्चिंता विकार  Anxiety disorders 
दुश्चिंता  Anxiety 
दृढ़ता  Hardiness 
द्वंद्व  Conflict 
ध्यान  Meditation 
निर्धनता उपशमन  Poverty alleviation 
निर्धनता  Poverty 
निष्पादन परीक्षण  Performance test 
नैमित्तिक परिप्रेक्ष्य  Instrumental perspective 
परामर्श या उपबोधन  Counselling 
परामर्शी साक्षात्कार  Counselling interview 
पराहम्  Superego 
परिवेश प्रभाव  Halo effect 
परिश्रांति  Exhaustion 
पर्यावरण  Environment 
पर्यावरण-उन्मुख व्यवहार  Pro-environmental behaviour 
पर्यावरणी मनोविज्ञान  Environmental psychology 
पारिस्थितिकी  Ecology 
पुनःस्थापन या पुनर्वास  Rehabilitation 
पूर्वाग्रह  Prejudice 
पृष्ठ विशेषक या शीलगुण  Surface traits 
प्रक्षेपण  Projection 
प्रक्षेपी तकनीकें  Projective techniques 
प्रतिक्रिया-निर्माण  Reaction formation 
प्रतिगमन  Regression 
प्रतिरोध  Resistance 
प्रतिष्ठा या हैसियत  Status 
प्रतिस्पर्धा सहिष्णुता  Competition tolerance 
प्रतिस्पर्धा  Competition 
प्रथम प्रभाव  Primacy effect 
प्रमुख विशेषक या शीलगुण  Cardinal trait 
प्ररूपविज्ञान  Typology 
प्रसामान्य संभाव्यता वक्र  Normal probability curve 
प्राथमिक समूह  Primary group 
प्रेक्षण-प्रणाली  Observational method 
बलि का बकरा बनाना  Scapegoating 
बहिर्मुखता  Extraversion 
बुद्धि परीक्षण  Intelligence tests 
बुद्धि लब्धि  Intelligence quotient, IQ
बुद्धि  Intelligence 
बौद्धिक प्रतिभाशीलता  Intellectual giftedness 
भाव प्रबोधन  Arousal 
भावदशा विकार  Mood disorder 
भीड़ सहिष्णुता  Crowding tolerance 
भीड़  Crowding 
भूमिकाएँ  Roles 
भेदभाव  Discrimination 
भौतिक पर्यावरण  Physical environment 
भ्रमासक्ति  Delusions 
मनश्चिकित्सा  Psychotherapy 
मनस्तंत्रिका प्रतिरक्षा विज्ञान  Psychoneuroimmunology 
मनोगतिक उपागम  Psychodynamic approach 
मनोगतिक चिकित्सा  Psychodynamic therapy 
मनोग्रसित-बाध्यता विकार  Obsessive-compulsive disorder 
मनोविदलता  Schizophrenia 
मनोवैज्ञानिक परीक्षण  Psychological test 
मादक द्रव्यों का दुरुपयोग  Substance abuse 
मानक  Norms 
मानवतावादी उपागम  Humanistic approach 
मानवतावादी चिकित्सा  Humanistic therapy 
मानसिक आयु  Mental age, MA
मानसिक मंदन  Mental retardation 
मुक्त साहचर्य  Free association 
मूल गुणारोपण त्रुटि  Fundamental attribution error 
मूल्य  Values 
मूल्यांकन बोध  Evaluation apprehension 
मॉडलिंग या प्रतिरूपण  Modelling 
युक्तिकरण  Rationalisation 
योजना या नियोजन  Planning 
रक्षा युक्तियाँ  Defence mechanisms 
रूढ़धारणा  Stereotype 
रोगोन्मुखता-दबाव मॉडल  Diathesis-stress model
लैंगिक अवस्था  Phallic stage 
वायु प्रदूषण  Air pollution 
विच्छेदन  Dissociation 
विद्युत्-आक्षेपी चिकित्सा  Electroconvulsive therapy, ECT 
विपदा  Disaster 
विभ्रांति  Hallucination 
विशेषक या शीलगुण उपागम  Trait approach 
विशेषक या शीलगुण  Trait 
विश्रांति प्रशिक्षण  Relaxation training 
विश्वास  Beliefs 
विसंगत अभिवृत्ति परिवर्तन  Incongruent attitude change 
विसंबंधन  Alienation 
विस्थापन  Displacement 
वैयक्तिक परीक्षण  Individual test 
व्यक्ति अध्ययन  Case study 
व्यक्तिगत अनन्यता  Personal identity 
व्यक्तिगत भिन्नताएँ  Individual differences 
व्यक्तिगत स्थान  Personal space 
व्यवहार चिकित्सा  Behaviour therapy 
शांत्ति  Peace 
शाब्दिक परीक्षण  Verbal test 
शोर  Noise 
संक्रामक या संचारी रोग  Communicable disease 
संज्ञान  Cognition 
संज्ञानात्मक चिकित्सा  Cognitive therapies 
संज्ञानात्मक मूल्यांकन प्रणाली  Cognitive assessment system 
संज्ञानात्मक विसंगति  Cognitive dissonance 
संज्ञानात्मक संगति  Cognitive consistency 
संतुलन  Balance 
संरचना  Structure 
संलक्षण  Syndrome 
संवेग तर्क चिकित्सा  Rational emotive therapy, RET 
संवेदनशीलता  Sensitivity 
संव्यवहार उपागम  Transactional approach 
संसक्तता  Cohesiveness 
संस्कृति-निरपेक्ष परीक्षण  Culture-fair test
संस्था-विमुक्ति  Deinstitutionalisation 
सकारात्मक स्वास्थ्य  Positive health 
सचेत प्रतिक्रिया  Alarm reaction 
सत्ता या प्रभुत्व  Authority 
सत्य का आधार तत्व  Kernel of truth 
समस्थिति  Homeostasis 
समस्या समाधान व्यवहार  Problem solving behaviour 
समाजविरोधी व्यक्तित्व  Antisocial personality 
समाजोन्मुख या समाजोपकारी व्यवहार  Pro-social behaviour 
समूह परीक्षण  Group test 
समूह  Group 
समूहचिंतन  Groupthink 
सर्जनात्मकता  Creativity 
सर्वसम अभिवृत्ति परिवर्तन  Congruent attitude change 
सहकार्य  Coaction 
सहकालिक प्रक्रमण  Simultaneous processing 
सांदर्भिक बुद्धि  Contextual intelligence 
सांवेगिक बुद्धि  Emotional intelligence 
सा-कारक  g-factor
साक्षात्कार  Interview 
सान्निध्य  Proximity 
सामना करना  Coping 
सामाजिक अनन्यता या अस्मिता  Social identity 
सामाजिक अवलंब  Social support 
सामाजिक प्रभाव  Social influence 
सामाजिक प्रावरोध  Social inhibition 
सामाजिक संज्ञान  Social cognition 
सामाजिक सुकरीकरण  Social facilitation 
सामाजिक स्वैराचार  Social loafing 
सामान्य अनुकूलन संलक्षण  General adaptation syndrome, GAS 
सामूहिक अचेतन  Collective unconscious 
सेवार्थी-केंद्रित (रोशर्स की चिकित्सा ) Client-centred
स्थिति स्थापन  Resilience 
स्थितिवाद  Situationism 
स्वकायदुश्चिंता रोग  Hypochondriasis 
स्वतः साधक भविष्योक्ति  Self-fulfilling prophecy
स्वलीनता  Autism 
हीनता मनोग्रंथि  Inferiority complex 
मूल्य  Values 
शाब्दिक परीक्षण  Verbal test 

Mind

    • मन का अनिश्चित तर्क (Indefinite logic of mind )
    • COMPARTMENTS OF MIND
    • Views
    • Views of mind
      • mind-body problem ( मन-शरीर समस्या )
        • द्वैतवाद (dualism) - दर्शन अथवा धर्म में इसका अर्थ पूजा अर्चना से लिया जाता है जिसके अनुसार प्रार्थना करने वाला और सुनने वाला दो अलग रूप हैं , द्वैतवाद के अनुसार सम्पूर्ण सृष्टि के अन्तिम सत् दो हैं|
        • भौतिकवाद ( materialism) - दार्शनिक एकत्ववाद का एक प्रकार हैं, जिसका यह मत है कि प्रकृति में पदार्थ ही मूल द्रव्य है, और साथ ही, सभी दृग्विषय, जिस में मानसिक दृग्विषय और चेतना भी शामिल हैं, भौतिक परस्पर संक्रिया के परिणाम हैं। materialism holds that mental phenomena are identical to neuronal phenomena.
        • आदर्शवाद या प्रत्ययवाद ( idealism ) - उन विचारों और मान्यताओं की समेकित विचारधारा है जिनके अनुसार इस जगत की समस्त वस्तुएँ विचार या चेतना की अभिव्यक्ति है | idealism holds that only mental phenomena exist.
        • अद्वैत वेदान्त (Monism or nondualism) - शंकराचार्य मानते हैं कि संसार में ब्रह्म ही सत्य है, जगत् मिथ्या है, जीव और ब्रह्म अलग नहीं हैं | जीव केवल अज्ञान के कारण ही ब्रह्म को नहीं जान पाता जबकि ब्रह्म तो उसके ही अंदर विराजमान है। उन्होंने अपने ब्रह्मसूत्र में अहं ब्रह्मास्मि ऐसा कहकर अद्वैत सिद्धांत बताया है।
    • Mind (मन ) का वर्गीकरण
      • सचेतन (conscious ) : यह मन का लगभग दसवां हिस्सा होता है, जिसमें स्वयं तथा वातावरण के बारे में जानकारी (चेतना) रहती है। दैनिक कार्यों में व्यक्ति मन के इसी भाग को व्यवहार में लाता है।
      • अचेतन (unconscious ) : यह मन का लगभग 90 प्रतिशत हिस्सा है, जिसके कार्य के बारे में व्यक्ति को जानकारी नहीं रहती। यह मन की स्वस्थ एवं अस्वस्थ क्रियाओं पर प्रभाव डालता है। इसका बोध व्यक्ति को आने वाले सपनों से हो सकता है।
      • अर्धचेतन या पूर्वचेतन (subconscious or semiconscious or preconscious ) : यह मन के सचेतन तथा अचेतन के बीच का हिस्सा है, जिसे मनुष्य चाहने पर इस्तेमाल कर सकता है, जैसे स्मरण-शक्ति का वह हिस्सा जिसे व्यक्ति प्रयास करके किसी घटना को याद करने में प्रयोग कर सकता है।
    • Psych
      • Id (मूल-प्रवृत्ति) : यह मन का वह भाग है, जिसमें मूल-प्रवृत्ति की इच्छाएं (जैसे कि उत्तरजीवित यौनता, आक्रामकता, भोजन आदि संबंधी इच्छाएं) रहती हैं, जो जल्दी ही संतुष्टि चाहती हैं तथा खुशी-गम के सिद्धांत पर आधारित होती हैं। ये इच्छाएं अतार्किक तथा अमौखिक होती हैं और चेतना में प्रवेश नहीं करतीं।
      • Ego (अहम्) : यह मन का सचेतन भाग है जो मूल-प्रवृत्ति की इच्छाओं को वास्तविकता के अनुसार नियंत्रित करता है। इस पर सुपर-ईगो (परम अहम् या विवेक) का प्रभाव पड़ता है। इसका आधा भाग सचेतन तथा अचेतन रहता है। इसका प्रमुख कार्य मनुष्य को तनाव या चिंता से बचाना है। फ्रायड की मनोवैज्ञानिक पुत्री एना फ्रायड के अनुसार यह भाग डेढ़ वर्ष की आयु में उत्पन्न हो जाता है जिसका प्रमाण यह है कि इस आयु के बाद बच्चा अपने अंगों को पहचानने लगता है तथा उसमें अहम् भाव (स्वार्थीपन) उत्पन्न हो जाता है।
      • Super-ego (विवेक; परम अहम्) : सामाजिक, नैतिक जरूरतों के अनुसार उत्पन्न होता है तथा अनुभव का हिस्सा बन जाता है। इसके अचेतन भाग को अहम्-आदर्श (ईगो-आइडियल) तथा सचेतन भाग को विवेक कहते हैं।

मन मस्तिष्क की उस क्षमता को कहते हैं जो मनुष्य को चिंतन शक्ति, स्मरण-शक्ति, निर्णय शक्ति, बुद्धि, भाव, इंद्रियाग्राह्यता, एकाग्रता, व्यवहार, परिज्ञान (अंतर्दृष्टि), इत्यादि में सक्षम बनाती है। सामान्य भाषा में मन शरीर का वह हिस्सा या प्रक्रिया है जो किसी ज्ञातव्य को ग्रहण करने, सोचने और समझने का कार्य करता है। यह मस्तिष्क का एक प्रकार्य है।

मन और इसके कार्य करने के विविध पहलुओं का मनोविज्ञान नामक ज्ञान की शाखा द्वारा अध्ययन किया जाता है। मानसिक स्वास्थ्य और मनोरोग किसी व्यक्ति के मन के सही ढंग से कार्य करने का विश्लेषण करते हैं। मनोविश्लेषण नामक शाखा मन के अन्दर छुपी उन जटिलताओं का उद्घाटन करने की विधा है जो मनोरोग अथवा मानसिक स्वास्थ्य में व्यवधान का कारण बनते हैं। वहीं मनोरोग चिकित्सा मानसिक स्वास्थ्य को पुनर्स्थापित करने की विधा है।

सामाजिक मनोविज्ञान किसी व्यक्ति द्वारा विभिन्न सामाजिक परिस्थितयों में उसके मानसिक व्यवहार का अध्ययन करती है। शिक्षा मनोविज्ञान उन सारे पहलुओं का अध्ययन करता है जो किसी व्यक्ति की शिक्षा में उसके मानसिक प्रकार्यों के द्वारा प्रभावित होते हैं।

जिसके द्वारा सब क्रियाकलापो को क्रियानवृत किया जाता है। उसे साधारण भाषा में मन कहते है।।

फ्रायड नामक मनोवैज्ञानिक ने बनावट के अनुसार मन को तीन भागों में वर्गीकृत किया गया था :

  • सचेतन: यह मन का लगभग दसवां हिस्सा होता है, जिसमें स्वयं तथा वातावरण के बारे में जानकारी (चेतना) रहती है। दैनिक कार्यों में व्यक्ति मन के इसी भाग को व्यवहार में लाता है।
  • अचेतन: यह मन का लगभग 90 प्रतिशत हिस्सा है, जिसके कार्य के बारे में व्यक्ति को जानकारी नहीं रहती। यह मन की स्वस्थ एवं अस्वस्थ क्रियाओं पर प्रभाव डालता है। इसका बोध व्यक्ति को आने वाले सपनों से हो सकता है। इसमें व्यक्ति की मूल-प्रवृत्ति से जुड़ी इच्छाएं जैसे कि भूख, प्यास, यौन इच्छाएं दबी रहती हैं। मनुष्य मन के इस भाग का सचेतन इस्तेमाल नहीं कर सकता। यदि इस भाग में दबी इच्छाएं नियंत्रण-शक्ति से बचकर प्रकट हो जाएं तो कई लक्षण उत्पन्न हो जाते हैं जो बाद में किसी मनोरोग का रूप ले लेते हैं।
  • अर्धचेतन या पूर्वचेतन: यह मन के सचेतन तथा अचेतन के बीच का हिस्सा है, जिसे मनुष्य चाहने पर इस्तेमाल कर सकता है, जैसे स्मरण-शक्ति का वह हिस्सा जिसे व्यक्ति प्रयास करके किसी घटना को याद करने में प्रयोग कर सकता है।

फ्रायड ने कार्य के अनुसार भी मन को तीन मुख्य भागों में वर्गीकृत किया है।

  • इड (मूल-प्रवृत्ति): यह मन का वह भाग है, जिसमें मूल-प्रवृत्ति की इच्छाएं (जैसे कि उत्तरजीवित यौनता, आक्रामकता, भोजन आदि संबंधी इच्छाएं) रहती हैं, जो जल्दी ही संतुष्टि चाहती हैं तथा खुशी-गम के सिद्धांत पर आधारित होती हैं। ये इच्छाएं अतार्किक तथा अमौखिक होती हैं और चेतना में प्रवेश नहीं करतीं।
  • ईगो (अहम्): यह मन का सचेतन भाग है जो मूल-प्रवृत्ति की इच्छाओं को वास्तविकता के अनुसार नियंत्रित करता है। इस पर सुपर-ईगो (परम अहम् या विवेक) का प्रभाव पड़ता है। इसका आधा भाग सचेतन तथा अचेतन रहता है। इसका प्रमुख कार्य मनुष्य को तनाव या चिंता से बचाना है। फ्रायड की मनोवैज्ञानिक पुत्री एना फ्रायड के अनुसार यह भाग डेढ़ वर्ष की आयु में उत्पन्न हो जाता है जिसका प्रमाण यह है कि इस आयु के बाद बच्चा अपने अंगों को पहचानने लगता है तथा उसमें अहम् भाव (स्वार्थीपन) उत्पन्न हो जाता है।
  • सुपर-ईगो (विवेक; परम अहम्): सामाजिक, नैतिक जरूरतों के अनुसार उत्पन्न होता है तथा अनुभव का हिस्सा बन जाता है। इसके अचेतन भाग को अहम्-आदर्श (ईगो-आइडियल) तथा सचेतन भाग को विवेक कहते हैं।

ईगो (अहम्) का मुख्य कार्य वास्तविकता, बुद्धि, चेतना, तर्क-शक्ति, स्मरण-शक्ति, निर्णय-शक्ति, इच्छा-शक्ति, अनुकूलन, समाकलन, भेद करने की प्रवृत्ति को विकसित करना है।

Enter your comment:
B Y A F B
 

This topic does not exist yet

You've followed a link to a topic that doesn't exist yet. If permissions allow, you may create it by clicking on Create this page.

  • hi/human_psychology.1721964650.txt.gz
  • 2024/07/26 03:30
  • brahmantra